در حقیقت ما در بدو تولد شخصیتى آرمانى نداشته‏ایم و تربیت ما نقاط منفى بسیارى ‏را در خود دارد، پس مسۆول ما در دوران تکلیف و بلوغ کیست؟

و چه کسى زیان خواهد دید اگر به همین حال باقى بمانیم؟ حقیقتاً ما به تربیت نیازمندیم ولى چه کسى ما را تربیت مى‏کند؟ قرآن بهترین  وسیله براى تربیت ماست لذا هر کس باید خود را بر قرآن عرضه دارد تا به انحرافاتش پى برد.

مانعى که بر سر راه تربیت انسان قرار دارد عدم پذیرش این ‏حقیقت است که هدف هدایت اوست در حالى که هر فردى پیش ‏خود مى‏پندارد دیگران به چنین هدایتى نیاز دارند و خود از تعلیم‏ و تربیت بى‏نیاز است و از همین رو فرد باید با خود باورى و ایمان این‏چنین اندیشه و فکر نادرستى را کنار بگذارد داستان‏هاى قرآن‏ و تمثیل‏هاى آن را آیینه‏اى تمام نما براى خود فرض کند و خود و اعمال خود را در آن ببیند و با آیینه قرآن مطابقت دهد، و این که اگر عمل خیر انجام دهد به پاداش مى‏رسد و اگر گناهى مرتکب شود عقوبت و کیفر او را در بر خواهد گرفت و به این ترتیب خود را در معرض آیات قرآنى قرار دهد تا بتواند خود را تربیت کند و به تزکیه‏خویش بپردازد.

از همین روست که در حدیث از امام جعفر صادق‏ علیه السلام مى‏خوانیم ‏که فرمود:

“هر یک از اصحاب محمّد صلى الله علیه و آله قرآن را در یک ماه یا کمتر مى‏خواندند ولى نباید قرآن را به سرعت خواند، بلکه باید به ترتیل‏ خوانده شود و هرگاه به آیه‏اى برخوردید که در آن ذکر بهشت بود درآن توقّف و درنگ کنید و آن را از خداوند بطلبید و هرگاه به آیه‏اى‏ برخوردید که در آن ذکر دوزخ بود توقّف کنید و از آن به خدا پناه‏برید.(۴۰)” این درباره پاداش و عقاب است، امّا چگونه مى‏توان با قصص قرآن نفس را تزکیه و از آلودگى‏ها پاک کرد؟

امام صادق ‏علیه السلام می فرماید: “بر شما باد تمسّک به قرآن، پس‏هرگاه آیه‏اى یافتید که پیشینیان با آن نجات یافته‏اند آن را بگیرید و اگر آیه‏اى یافتید که پیشینیان با آن به ‏هلاکت رسیده‏اند از آن‏ دورى کنید.(۴۱)”

بدین ترتیب مى‏توانیم انحرافاتى که دل و درون ما را فراگرفته‏ کشف کنیم و به وسیله قرآن به ارزیابى آن‌ها بپردازیم همچنان که‏ مى‏توانیم آیات را به گونه‏اى فراگیرتر و عمیق‌تر درک کنیم، زیرا مقرون ‏کردن قانون موجود در قرآن با تطبیق آنچه که ریشه در نفس دارد بهترین وسیله براى درک این هر دو امر است.

همان‏طور که قرآن دو بعد تزکیه و تعلیم را در بردارد شیوه ‏تدبّر نیز چنین است، ولى ما آن دو را با یکدیگر ادغام مى‏کنیم تا بدین‏ترتیب برنامه‏اى کامل تدارک دیده باشیم که شرح آن چنین است:

۱ – هدف از تدبّر، شکل دادن به شخصیّت خواننده و رسیدن به ‏اهداف مشروع و شناخت حقّ و یافتن نیروى کافى براى اجراى آن‏مى‏باشد.

۲ – تدبّر یعنى تفکر منطقى در معناى حقیقى آیه در حالى که تفسیر به رأى یا جعل معنا براى آیه از این تفکر بى‏نیاز است و از سوى دیگرتدبّر واجب و تفسیر به رأى حرام است.

۳ – به محور تدبّر کند که پیرامون قوانین علمى است که آیات ‏قرآن، آن را در بردارد و نیز جستجوى شیوه‏هاى تربیتى که در آیات ‏آمده است و در یک سخن شناخت ظاهر تربیت و باطن علم از قرآن.

۴ – محور تدبّر در حقایقى منحصر است که اندیشه متدبّر به آن راه ‏مى‏یابد (که این محکم نامیده مى‏شود)، امّا آنچه را که متدبّر از درک ‏آن عاجز است به کنارى مى‏نهد تا زمان درکش فرا رسد (و این همان‏ متشابه است)

۵ – براى شناخت ظاهر لفظ قرآن باید به دو شرط به لغت رجوع ‏شود:

الف – پاکسازى ذهن از رسوبات محیط محدود و تنگ و تکیه بر معناى زلال عربى آن.

ب – تفکر در ریشه اصلى که سایر معانى خاص از آن مشتق شده‏اند و بدین ترتیب مى‏توانیم موارد استعمال و کاربرد لفظ را جمع کنیم تامعناى مشترک میان آنها را بیابیم و آن را درک کنیم.

۶ – باید موارد استعمال لفظ قرآنى را جمع و مقایسه کنیم تا براساس سیاق هر یک به معناى مشترک میان آنها پى بریم.

۷ – هنگام تدبّر در هر آیه باید این سۆال را مطرح کنیم که چرا قرآن ‏این کلمه را به کار گرفته و ویژگى این کلمه در میان کلمات مترادف‏ چیست؟

۸ – باید در پى تفسیر صحیح باشیم و از منحصر کردن آیات قرآن در شأن نزول آن -یا تنها یک مورد تاریخى- بپرهیزیم و از مورد خاص آن‏به نظایرش راه یابیم و درپى آن درخواهیم یافت که چه ویژگیهایى‏موجب نزول این آیه گشته است.

۹ – باید ظاهر قرآن را به هفت بخش) امر، تشویق، نهى، بیم‏دادن، قصص تاریخى، مثل هاى بیانى و جدل با دشمنان( تقسیم کنیم‏و پیش خود بیندیشیم که این آیه چند بخش آن را در بردارد؟

۱۰ – باید پیرامون ارتباط و پیوند دو جمله یا دو آیه یا مجموعه ‏آیات با یکدیگر تدبّر و تفکر کنیم و درپى کشف دو نوع ارتباط باشیم‏که عبارتند از:

الف – رابطه علمى به گونه‏اى که اوّلى سبب دومى یا هر دو مسبّب ‏سبب سومى به شمار آیند.

ب – رابطه تربیتى به گونه‏اى که یکى مستوجب دیگرى شود تا این‏ مجموعه شیوه‏اى کامل را براى تزکیه و تربیت فرد شکل دهد.

۱۱ – باید به صفات نفسانى و عقلى آراسته گردیم تا بتوانیم حقایق ‏قرآنى را دریابیم، این حقایق عبارتند از:

الف – ایمان به وحى و این که آن سند میان ما و خداى ما و سخنى‏ مستقیم است براى ما از سوى خالقمان.

ب – آمادگى بر اجراى تعالیم و تسلیم در برابر احکام آن حتّى درصورتى که مخالف منافع ما باشد یا با سنّتهاى گذشته و اندیشه‏هاى‏جامعه‏مان تعارض داشته باشد.

ج – تکیه بر یک کانون در جستجوى حقیقت که آن را “تروّى” گویند -به مفهوم تدبّر عمیق- و در غیر این صورت مواد دیگر این‏شیوه همچون پوست بدون مغز خواهد بود.

د – شجاعت توسّل به حقّ و اعتماد به اندیشه یا به واقعیّاتى که ‏اندیشه به سوى آن هدایت مى‏کند.

۱۲ – باید حتّى در موضوعات قرآن کریم در پى تطبیق زنده آن‏باشیم و کسانى را جستجو کنیم که قرآن آنها را توصیف مى‏کند یااوضاعى که قرآن آن را تبیین مى‏دارد یا نتایجى که قرآن آن را بیان‏مى‏کند.

۱۳ – باید قرآن را درباره خود تطبیق کنیم تا هر آنچه را که کتاب خدا بیان داشته در خود بیابیم و از بلایایى که ممکن است به ما برسد بهراسیم .